Zaparcie jest zaburzeniem polegającym na oddawaniu stolca w odstępach dłuższych niż co 3 dni, lub rzadziej niż 3 razy w tygodniu. Jednak trzeba zaznaczyć, że ta definicja nie stosuje się do noworodków i niemowląt karmionych wyłącznie piersią, u których fizjologiczny rytm wypróżnień waha się znacznie, od 1 wypróżnienia w ciągu 10 dni do 10 wypróżnień na dobę.
Zaparcie jest definiowane także jako utrudnione, wymagające wysiłku oddawanie stolca o bardzo dużej lub zbyt małej objętości. Czasem występuje odczucie niepełnego wypróżnienia. Czyli zaburzenie to może polegać na nieprawidłowej częstości , objętości oraz konsystencji oddawanego stolca, ze zwiększonym wysiłkiem w trakcie defekacji, a stolce z reguły mają wygląd zbity, spieczony. Przewlekłemu zaparciu może towarzyszyć popuszczanie papkowatego, a nawet wodnistego stolca, co jest związane z tzw. przeciekaniem nowo tworzonych płynnych mas kałowych. Masy te są płynne , bowiem woda, która powinna być wchłonięta w jelicie grubym nie jest absorbowana w wystarczającym stopniu. Wpływa na to zmniejszona powierzchnia kontaktu zawartości okrężnicy z błoną śluzową jelita, którego ściany są pokryte twardymi masami kałowymi. Ten stan, jeśli jest nasilony, może być mylony nawet z biegunką. Dodatkowo jeśli zaleganie twardego, zbitego kału w dużej ilości dotyczy odbytnicy i trwa kilka dni, to osłabiają się fizjologiczne odruchy parcia. Zwieracze odbytu poddane ciągłej presji napierających mas kałowych, również zmniejszają napięcie i pozwalają na ciągłe wydalanie niewielkich ilości stolca, bezwiednie i bez sygnalizacji czy odczuwania popuszczania i brudzenia bielizny przez dziecko.
ZAPARCIE CZYNNOŚCIOWE ( NAWYKOWE)
To zaparcie, które nie jest spowodowane przez choroby organiczne. Dotyczy około 5 % dzieci z zaparciem, a leczenie sprowadza się wówczas do leczenia choroby podstawowej, o ile taka terapia jest możliwa ( np. operacyjne leczenie choroby Hirschsprunga). U większości dzieci ( 95 %) zaparcie wynika z zaburzeń czynnościowych.
PRZYCZYNY ZAPARCIA NAWYKOWEGO ( CZYNNOŚCIOWEGO)
Etiologia przewlekłego zaparcia jest złożona, i mimo, że uwarunkowania środowiskowe wydają się mieć większy wpływ na wystąpienie zaparcia, to jednak czynniki genetyczne nie pozostają bez znaczenia. Tych zależności dowodzą badania wskazujące na częste występowanie zaparcia u osób pochodzących z rodzin, w których również występował ten problem oraz podobna częstość występowania zaparć u bliźniąt. Należy podkreślić, że przewlekłe zaparcie może być objawem choroby organicznej i zespołów wrodzonych np. choroby Hirschsprunga, mukowiscydozy, alergii pokarmowej ( zwłaszcza na białka mleka krowiego u niemowląt), zespołu Downa, niedoczynności tarczycy, obecności polipów jelit, zwężeń jelit i wielu innych chorób.
Wśród czynników środowiskowych, sprzyjających wystąpieniu zaparcia u dzieci za bardzo ważne uważa się uwarunkowania dietetyczne. Błędy w żywieniu powodują nieprawidłowe nawyki, które mogą utrwalić się na długie lata i powodować przewlekłą chorobę zaparciową.
BŁĘDY W KARMIENIU DZIECI DO 2 ROKU ŻYCIA POLEGAJĄ NA:
- Karmieniu sztucznym, które sprzyja zaparciu
- Podaży zbyt małej ilości płynów u niemowląt karmionych sztucznie
- U dzieci powyżej 6 miesiąca życia często dieta nie jest wzbogacona o warzywa i owoce, lub jeśli są one obecne w diecie dziecka, to wyłącznie jako przeciery gotowane i soki
- U dzieci powyżej 1 roku życia jeszcze wyraźniej zarysowuje się niedobór błonnika ( brak lub niedobór surowych warzyw i owoców, podawanie jedzenia w formie papek)
- Zbyt mała ilość podawanej wody i błędna interpretacja działania „anty- zaparciowego” soków owocowych ( takie działanie mają tylko przeciery lub kawałki owoców)
- Przejściowy deficyt płynów ( np. choroby gorączkowe) może spowodować pierwszy incydent zaparcia, jeśli zakończony oddaniem stolca z bólem, to dziecko będzie się bronić przed następnymi wypróżnieniami z obawy przed powtórzeniem się bólu
- Obecność słodyczy, zwłaszcza z udziałem ziarna kakaowego w tym wieku (czekolada, ciastka powlekane czekoladą, kakao zamiast mleka)
- Przedłużone karmienie butelką – powyżej 1 roku życia ( w tym karmienia nocne)
NAJCZĘSTSZE BŁĘDY W KARMIENIU DZIECI OD 2 ROKU ŻYCIA:
- Nadmiar węglowodanów w diecie ( słodycze złożone zwłaszcza z zawartością ziarna kakaowego)
- Zbyt mała podaż płynów – zwłaszcza wody
- Zbyt mała podaż błonnika ( niedobór surowych warzyw i owoców)
- Zbyt duże obciążenie pokarmami mącznymi, drobnymi kaszami ( manna, mleczno- ryżowa, kleiki ryżowe itp.)
- Zbyt mała podaż kasz z grubego przemiału ( jęczmienna, pęczak, kasza jaglana)
- Zbyt duża przewaga mąki wysokooczyszczonej nad razową ( pełnoziarnistą) w pieczywie, makaronach itp.
- Zbyt duża podaż pokarmów wysoko przetworzonych ( np. chrupki kukurydziane)
Im starsze dziecko, tym bardziej zarysowuje się udział niewłaściwego stylu życia w występowaniu zaparcia, a mianowicie:
- Siedzącego trybu życia ( wielogodzinne zajęcia w szkole i dodatkowe lekcje np. języków, konieczność wielogodzinnego uczenia się po lekcjach w domu, przeciążenie rozrywką wizualną – gry komputerowe, konsole do gier, oglądanie TV, bajek, filmów, utrzymywanie wirtualnych kontaktów z rówieśnikami – portale społecznościowe, SMSy
- Unieruchomienie, hospitalizacja, długotrwała podróż mogę być czynnikami spustowymi dla incydentu zaparcia, następowego oddania stolca z bólem, czasem po urazie śluzówki przez twardy stolec powodującymi wypróżnienie z domieszką krwi na powierzchni, co sprzyja rozwinięciu postawy lękowej i powstrzymywania się od wypróżnienia.
- Ograniczenie w dostępie do toalety lub niechęć do korzystania z toalety publicznej ( brudne, nieprzyjemne otoczenie, niezamykane drzwi, brak przyborów toaletowych, pośpiech z powodu zajęć szkolnych czy przedszkolnych, zbyt mała ilość toalet), może prowadzić do niepełnego wypróżnienia i zalegania stolca, a także do nieoddawania stolca z powodów lękowych
- Czasem zaparcie jest spowodowane nie przywiązywaniem wagi do regularnych wypróżnień przez dziecko i otoczenie
- Do rozwoju zaparcia mogą przyczyniać się także niektóre leki (nadmiar witaminy D, kodeina w preparatach przeciwkaszlowych, leki rozkurczowe w odniesieniu do bólu brzucha, wiele leków psychotropowych i przeciwdepresyjnych oraz dłużej lub często stosowane leki przeciwbólowe z grupy tzw. niesteroidowych leków przeciwzapalnych
Najczęstszą przyczyną wystąpienia zaburzeń defekacji jest nieodpowiednia zmiana w diecie oraz nieodpowiedni, czasem zbyt wczesny lub zbyt późny trening toaletowy. Nieumiejętna nauka świadomych czynności fizjologicznych tj. oddawania stolca i oddawanie moczu do nocnika czy do toalety wprowadzona zbyt wcześnie lub nawet odpowiednia, ale zbyt późno ( powyżej 3 roku życia) może powodować wystąpienie objawów niechęci i buntu u dzieci. Proces ten, szczególnie u dzieci powyżej 3 roku życia, jest wynikiem stosowania, ponad fizjologiczną konieczność, higroskopijnych materiałów higieny osobistej niemowląt i małych dzieci.
OBJAWY ZAPARĆ U DZIECI
- Mniej niż 3 wypróżnienia w tygodniu
- Stolce twarde, suche
- Ból podczas wypróżnienia
- Brudzenie bielizny ( popuszczanie stolca)
- Niekiedy obecność świeżej ( żywoczerwonej) krwi w niewielkiej ilości ( zazwyczaj kilka kropel) na powierzchni twardego stolca lub na papierze ( ten objaw może wskazywać też na inne choroby)
- Postawa retencyjna – przy odczuciu parcia na stolec chowanie się przed otoczeniem, zaciskanie pośladków, przyjmowanie pozycji stojącej na paluszkach, czasem widać grymasy twarzy podczas tych manewrów
- Po kilku dniach zaparcia stopniowo może pojawiać się utrata apetytu, a nawet ból brzucha, który często staje się uwypuklony i ma zwiększony obwód, jednak po wypróżnieniu, apetyt wraca, a obwód brzucha zmniejsza się
KIEDY NALEŻY UDAĆ SIĘ DO LEKARZA ?
- Jeśli ingerencja własna jest nieskuteczna, ewentualnie rodzice obawiają się braku odpowiednich umiejętności stosowania czopków, lepiej jest zasięgnąć porady lekarza
- Jeśli mimo stosowania odpowiednich sposobów postępowania dotyczących diety i modyfikacji stylu życia rozwijają się objawy wskazujące na przewlekłą chorobę zaparciową
- Jeśli dziecko nie oddaje stolca kilka dni – 6-7 li więcej
- Jeśli dziecko nie oddało pierwszego stolca ( tzw. smółka) w ciągu 24-48 godzin po urodzeniu i występują objawy zaparcia:
– gorączka lub stany gorączkowe bez wyraźnej przyczyny infekcyjnej
– bóle brzucha, wymioty
– krwawienie z odbytu, anemia
– znacznie powiększony obwód brzucha
– utrata masy ciała
– pęknięcie, szczelina odbytu
– wypadanie odbytnicy
– pojawienie się nienaturalnej masy w odbycie podczas parcia na stolec
– przyśpieszenie tętna i oddechu
LECZENIE PRZEWLEKŁYCH ZAPARĆ U DZIECI
Leczenie przewlekłego czynnościowego ( nawykowego) zaparcia u dzieci jest wielokierunkowe, głównie farmakologiczne i dietetyczne, powinno odbywać się w ramach podstawowej opieki zdrowotnej. Często potrzebna jest konsultacja gastrologiczna, żeby wykluczyć chorobę organiczną. Ponadto w leczeniu może okazać się pomocna porada dietetyka lub psychologa.
W leczeniu farmakologicznym najczęściej podaje się kilka środków z różnych grup, tak aby jelita były stymulowane w różny sposób, naśladujący fizjologię. Leczenie zaparcia jest procesem długotrwałym, nie wystarczy jedynie postępowanie farmakologiczne, lecz konieczna jest także edukacja co do charakteru zaburzeń czynnościowych oraz co do zmiany diety i stylu życia, czyli np. zwiększenia aktywności fizycznej.
Leczenie szpitalne. Czasami u dziecka może wystąpić tak poważne zaparcie, że wymaga ono hospitalizacji na krótki czas, aby m. in. zastosować mocniejszą lewatywę lub dokonać ręcznego wydobycia zalegającego, spieczonego stolca. W szpitalu można też dokonać specjalistycznych analiz przyczyn zaparcia. Czasem wymagane jest również leczenie chirurgiczne.
STYL ŻYCIA I DOMOWE ŚRODKI WSPOMAGAJĄCE
DIETA BOGATA W BŁONNIK. Zalecane spożycie błonnika pokarmowego wynosi ok. 14 gramów na każde 1000 kcal w diecie dziecka. Dla młodszych dzieci, dzienna dawka wynosi około 20 gramów błonnika dziennie. Dla dorastających dziewcząt i młodych kobiet, 29 gramów dziennie, a dla dorastających chłopców i młodych mężczyzn 38 gramów dziennie.
ZWIĘKSZONA PODAŻ ODPOWIEDNICH PŁYNÓW. Woda i inne płyny wpływają na spoistość ( zmiękczanie) stolca dziecka. Nie należy podawać dziecku do picia zawiesistych, nieklarownych płynów, gdyż „zawieszone” w nich cząsteczki roślinne, mogą wpływać na wystąpienie i nasilanie zaparcia stolca. Szczególnie należy zwracać uwagę na ilość wypijanego słodkiego mleka, gdyż jego nadmiar może przyczyniać się i nasilać występowanie zaparcia stolca.
TRENING DEFEKACJI. Dobrze jest zachęcić dziecko, do treningu defekacji polegającym na siadaniu na sedesie/nocniku przez 5 do 10 minut, w ciągu pół godziny po każdym posiłku. Może się to odbywać początkowo w asyście ulubionych zabawek, czy książeczek, tak by dziecko było zainteresowane siadaniem i siedzeniem na nocniku/ sedesie.
RODZICIELSKIE DZIAŁANIA WSPOMAGAJĄCE. Należy nagradzać wysiłki dziecka, a nie wyniki. Dziecko może otrzymywać małe nagrody za każdą próbę defekacji do sedesu/ nocnika, chociaż i tak najważniejsze są pochwały. Nie wolno stosować kar, ani straszyć nimi. Potrzebne jest wsparcie dziecka w tym trudnym dla niego momencie.
