Autyzm to zaburzenie neurorozwojowe, które objawia się trudnościami w komunikacji i w utrzymaniu relacji z otoczeniem oraz ograniczeniem zdolności poznawczych. Słowo „autyzm” pochodzi od greckiego autos, co oznacza „sam”. Termin „spektrum autyzmu” ( ang. Autism spectrum disorder, ASD) odnosi się do różnorodności i stopnia nasilenia objawów. Obecnie w Europie autyzm rozpoznaje się u 1 na 100 dzieci. Według danych NFZ w 2021 roku postawioną diagnozę miało 86,5 tyś. Polaków, w tym 74 tyś do 17 roku życia. Zaburzeniom za spektrum autyzmu często towarzyszą ADHD, stany lękowe i depresja.
Przyczyny autyzmu nie zostały jeszcze w pełni poznane. Uważa się, że wynika on z nałożenia czynników genetycznych, neurologicznych i środowiskowych. U osób będących w spektrum autyzmu obserwuje się zmiany w budowie kory mózgowej oraz w produkcji i działaniu neuroprzekaźników. Podwyższone poziomy dopaminy i serotoniny odpowiadają za nadpobudliwość ruchową i agresję. W badaniach SPEC stwierdzono również zmniejszony przepływ krwi w obszarach skroniowych. Nieprawidłowości wykrywa się w rejonach odpowiedzialnych za mowę, emocje i przetwarzanie bodźców zmysłowych. Badania dowodzą, że istnieje dziedziczenie genetyczne dotyczące mutacji chromosomu X. Zespół łamliwego chromosomu X (Fra-X), może być podłożem nawet 30% przypadków autyzmu. Do wystąpienia zaburzenia przyczyniają się też czynniki prenatalne: niska masa urodzeniowa dziecka, starszy wiek rodziców (>40 r.ż.), ciąże mnogie, infekcje wirusowe w czasie ciąży oraz cukrzyca ciążowa. Zanieczyszczenie powietrza (smog), hałas i obecność w środowisku metali ciężkich również zwiększają ryzyko zmian neurologicznych na etapie rozwoju płodowego. Prawdopodobieństwo wystąpienia autyzmu jest wyższe, jeżeli matka była narażona w ciąży na ekspozycję na pestycydy. Wykluczono natomiast wpływ sposobu wychowania dziecka czy zachowań rodziców. Wczesna diagnoza jest szansą na lepszy, właściwie ukierunkowany rozwój dziecka. Pierwsze objawy najłatwiej zauważyć w 2-3 roku życia, kiedy rozwija się mowa. Sygnałem do konsultacji z pediatrą mogą być:
- brak chęci do nawiązywania relacji z rówieśnikami
- trudności w utrzymaniu kontaktu wzrokowego
- problemy z odczytywaniem mimiki, gestów i tonu głosu
- opóźniony rozwój mowy
- intensywne zainteresowanie jednym tematem
- silna niechęć do zmian
- upodobanie do rutynowych zachowań
- uporczywe powtarzanie gestów, słów
- nadwrażliwość na bodźce: dźwięki, światło, dotyk
Rodzice mogą skorzystać z testu przesiewowego M-CHAT dostępnego bezpłatnie online. Lekarz pediatra nie postawi diagnozy, ale oceni symptomy i skieruje dziecko do specjalisty. Poznanie autyzmu wymaga współpracy psychologa, psychiatry i neurologa, logopedy. Oprócz obserwacji dziecka przeprowadza się wywiad z rodzicami, korzysta z opinii nauczyciela, nagrań, a czasem wykonuje się dodatkowe badania wykluczające inne przyczyny (np. Epilepsję, wadę słuchu, wzroku). Autyzm diagnozowany jest coraz częściej i u coraz młodszych dzieci, głównie z uwagi na zwiększenie świadomości społecznej. Przeszkodą w prawidłowym rozpoznaniu może być tak zwane maskowanie objawów autyzmu, którego dzieci uczą się, by dostosować się do społecznych oczekiwań. Mogą w tym celu naśladować zachowania, gesty i mimikę innych osób, co wymaga od nich stałego wysiłku. Prowadzi to do stanu ciągłego stresu i wyczerpania. Trudności w funkcjonowaniu przekładają się na niską samoocenę, a w życiu dorosłym zwiększają ryzyko wystąpienia depresji. Do zaburzeń ze spektrum autyzmu zalicza się także zespół Aspergera, w którym rozwój poznawczy i językowy są prawidłowe. Dziecko próbuje nawiązać kontakt z otoczeniem, lecz robi to nieumiejętnie. W zespole Aspergera występują problemy w odczytywaniu emocji oraz w interpretacji gestów, mimiki twarzy i tonu głosu. Osoby te chętniej opowiadają o swoich obsesyjnych zainteresowaniach niż o tematach interesujących dla rozmówcy. Do wstępnej diagnozy zespołu Aspergera służy test przesiewowy AQ.
Specjalista po postawieniu diagnozy skieruje dziecko na odpowiednią terapię, która obejmuje metody pedagogiczne, logopedyczne, behawioralne, naukę rozwoju relacji i sposobów komunikowania się. W część terapii jest zaangażowany również rodzic. Aby zbudować ze swoim dzieckiem silną relację i pomóc mu w codziennym pokonywaniu trudności, musi zrozumieć sposób, w jaki postrzega ono świat i okazać wyrozumiałość wobec jego trudnych zachowań. Odmienny sposób odbioru bodźców stanowi dla dziecka duży stres i może stwarzać poczucie zagrożenia. Trudno wtedy o przyswajanie nowej wiedzy i umiejętności. Ponadto przebywanie w stanie ciągłego napięcia wyzwala agresję. Kiedy wiemy, że w naszym otoczeniu znajduje się osoba z Autyzmem, możemy ją wesprzeć przez zmianę sposobu komunikacji na bardziej bezpośredni ( unikając aluzji i pojęć abstrakcyjnych), wprowadzenie zmian planujmy stopniowo, a także ograniczmy głośne dźwięki czy ostre, jasne światło.
Szczególne zainteresowania powinniśmy ukierunkować na działania, które pomogą osiągnąć sukcesy w szkole czy w pracy. Pomocna w poprawie jakości codziennego funkcjonowania osób z autyzmem jest terapia integracji sensorycznej, w której uczą się właściwie przetrwać bodźce i reagować na nie. Dziecko w spektrum autyzmu, w zależności od stopnia nasilenia objawów może uczęszczać do szkoły powszechnej lub specjalnej. Rodzice lub opiekunowie prawni mogą wnioskować w poradni psychologiczno- pedagogicznej o wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Placówka oświatowa musi stworzyć dla takiego ucznia indywidualny program edukacyjno- terapeutyczny (IPET). Odmienność zachowania dzieci autystycznych naraża je na przemoc ze strony rówieśników.
Ważną rolą pedagogów jest rozmowa z dziećmi neurotypowymi o spektrum autyzmu oraz reagowanie na przypadki odrzucenia i agresji.
Zwiększa się świadomość społeczna na temat autyzmu. Specjaliści namawiają nawet by odejść od nazywania go zaburzeniem, by był postrzegany po prostu jako odmienna ścieżka, którą autysta rozwija się przez całe życie. Pamiętajmy, że brak wykluczenia osób będących spektrum autyzmu daje im szansę na normalną edukację, realizację zawodową i relacje społeczne.
