Szczepionki zostały opracowane przez naukowców i lekarzy, aby chronić ludzi przed chorobami zakaźnymi, które w czasach przed wprowadzeniem szczepień dziesiątkowały populację. Powszechne, masowe stosowanie szczepień jest jedynym z największym osiągnięć medycyny, ponieważ spowodowało zmniejszenie śmiertelności z powodu chorób zakaźnych i zmniejszenie zachorowalności na te choroby na niespotykaną dotychczas skalę. Przed wprowadzeniem szczepień tylko co trzecie dziecko dożywało 16 roku życia. Główną przyczyną tak dużej śmiertelności wśród dzieci były właśnie choroby zakaźne szerzące się poprzez skażoną wodę, żywność oraz bezpośredni kontakt z chorymi. Szczepienia są zgodne z naturą ludzkiego układu odporności, powodują jego pobudzenie, dzięki czemu powstaje skuteczna ochrona przed zakażeniem. Skuteczność szczepień jest bezsprzeczna. Równie istotnym elementem jest bezpieczeństwo szczepień. Trzeba pamiętać, że szczepionki podobnie jak inne leki, mogą niekiedy wywoływać działania uboczne. W obecnych czasach, kiedy narasta nieufność do różnych interwencji medycznych, niezbędna jest wiarygodna informacja o szczepieniach oraz elastyczność w realizacji programu szczepień ochronnych dostosowana do indywidualnych potrzeb każdego dziecka. Takie podejście zapewni maksimum skuteczności i bezpieczeństwa szczepień.
JAK KSZTAŁTUJE SIĘ ODPORNOŚĆ PRZECIWKO CHOROBOM ZAKAŹNYM
Dziecko zaraz po urodzeniu styka się ze światem zewnętrznym, pełnym niebezpiecznych wirusów i bakterii, a jednak nie umiera na ciężkie zakażenia zaraz po przyjściu na świat. Każdego z nas chroni skomplikowany układ odporności, czyli połączenie różnych mechanizmów obronnych, w których uczestniczą narządy, komórki odpornościowe oraz substancje chemiczne, które działają bakteriobójczo i wirusobójczo. Paradoksalnie, odporność jest tym lepsza im więcej pracuje – każdy kontakt ze światem wystawia naszą odporność na próbę, zmusza do reakcji i tworzenia nowych komórek odpornościowych.
Pierwszy etap nabywania odporności dziecka rozpoczyna się jeszcze w łonie matki. Przez łożysko do dziecka przenikają substancje chemiczne rozpuszczone w krwi tak zwane przeciwciała, które organizm matki wytworzył podczas różnych przebytych przez nią infekcji oraz po szczepieniach. Najwięcej tych przeciwciał przenika do krwi płodu w ostatnim miesiącu ciąży. Z tego powodu dzieci urodzone przedwcześnie, wcześniaki, są podatne na zakażenia bardziej niż noworodki urodzone o czasie. W chwili urodzenia zdrowy noworodek posiada spory zasób odmatczynej odporności, jednak w ciągu kilku miesięcy odporność ta stopniowo traci moc, ponieważ otrzymane przez łożysko przeciwciała ulegają naturalnemu rozpadowi. Największe nasilenie tego zjawiska obserwujemy po 3 miesiącu życia, co otwiera różnym mikrobom możliwości zakażenia.
Drugi naturalny zastrzyk odporności dziecko otrzymuje w momencie porodu, w szczególności porodu drogami natury. Podczas przechodzenia przez kanał rodny matki, śluzówki i skóra noworodka kontaktują się z obecnymi tam bakteriami, stanowiącymi naturalną szczepionkę inicjującą działanie układu odpornościowego dziecka. Duża część tych bakterii pozostaje na długie lata w przewodzie pokarmowym dziecka, stając się dodatkowym mechanizmem zabezpieczającym przed inwazją zjadliwych mikrobów.
Trzeci naturalny zastrzyk odporności stanowi karmienie piersią, które wpływa korzystnie na odporność, jednak nie zapobiega ciężkim zakażeniom, ponieważ zawartość swoistych przeciwciał w pokarmie matki jest niewystarczająca.
Po upływie około 3 miesięcy od urodzenia te naturalne mechanizmy nabywania odporności stają się niewystarczające i konieczne jest podanie preparatów szczepionkowych, aby zabezpieczyć dziecko przed niebezpiecznymi chorobami, występującymi w jego otoczeniu. W naszej strefie klimatycznej dzieci są narażone zwłaszcza na choroby przenoszone drogą kropelkową lub kontaktową, takie jak gruźlica, odra, krztusiec, tężec, błonica, zakażenia pałeczkami hemofilnymi, zakażenia pneumokokowe i grypa.
CO TO JEST SZCZEPIONKA ?
Pierwsza szczepionka powstała dzięki wnikliwej obserwacji natury. Do XVIII wieku jedną z największych plag ludzkości była czarna ospa, z którą kontakt kończył się nieuchronną śmiercią. Pierwsza prymitywna szczepionka została wytworzona w 1796 roku, przez dr Edwarda Jennera przeciwko czarnej ospie.
Szczepionka, żeby mogła zadziałać musi być wytworzona tak, aby zawierała różne składniki, które pobudzają układ odporności w sposób celowy, ukierunkowany na powstanie trwałej odporności przeciwko tej chorobie, którą wybraliśmy za cel. Szczepionka musi być przygotowana bardzo starannie, musi zawierać ściśle określone składniki, w dokładnie dobranych proporcjach.
Obecnie wytwarzane szczepionki zawierają specjalne przetworzone drobnoustroje lub ich fragmenty, które są w stanie pobudzić odporność, ale nie wywołują zachorowania. Szczepionki zawierają albo martwe drobnoustroje lub ich składniki, albo żywe, osłabione drobnoustroje, w tym całe wirusy lub bakterie, które po podaniu do organizmu człowieka rozwijają się przez pewien czas i stymulują powstanie odporności. Drobnoustroje zawarte w żywych szczepionkach są specjalnie osłabione poprzez działania laboratoryjne tak, aby pobudzały odporność, ale nie wywoływały zachorowania. Po szczepieniu szczepionką żywą odporność jest najczęściej wieloletnia, jednak te preparaty mogą wywoływać silniejsze działania niepożądane ze względu na obecność tych drobnoustrojów w organizmie osoby zaszczepionej.
Szczepionki nieżywe, zawierające martwe drobnoustroje albo ich fragmenty, nie są zdolne do rozmnażania się w ludzkim organizmie. Szczepionki te wolniej pobudzają reakcje odpornościowe, dlatego w celu uzyskania wieloletniej odporności, zwanej pamięcią immunologiczną, zwykle podaje się więcej dawek. Jeśli jest możliwość zastąpienia żywych składników szczepionek, elementami ich komórek niezdolnymi do rozwoju, wprowadzane są zmiany w składzie szczepionek po to, aby zmniejszyć niepożądane reakcje poszczepienne.
W użyciu dostępne są szczepionki zawierające składniki chroniące przed jedną chorobą zakaźną (szczepionki jednoskładnikowe) oraz szczepionki, które w jednej strzykawce zawierają składniki chroniące przed kilkoma chorobami zakaźnymi, tak zwane szczepionki skojarzone. Preparaty złożone są równie bezpieczne i skuteczne jak szczepionki jednoskładnikowe, a ich podawanie znacznie zmniejsza u dziecka stres związany z wieloma wkłuciami, jak również zmniejsza łączną ilość substancji dodatkowych podawanych podczas szczepień.
KORZYSTNE DZIAŁANIE SZCZEPIEŃ
Warto przypomnieć, że szczepienia ochronne są realizowane od ponad 200 lat. W krajach rozwiniętych udało się dzięki szczepieniom praktycznie wyeliminować albo znacznie ograniczyć zachorowania na tężec, błonicę, krztusiec, Hib, odrę, różyczkę, świnkę, wirusowe zapalenie wątroby typu B. Skuteczność szczepień ocenia się na 90 – 100 %.
Zastosowanie powszechnych szczepień ochronnych zmniejszyło liczbę zachorowań na poszczególne choroby zakaźne:
- Ospa prawdziwa – zmniejszenie liczby zachorowań 100 %
- Błonica – zmniejszenie liczby zachorowań 100 %
- Odra – zmniejszenie liczby zachorowań 99,9 %
- Świnka – zmniejszenie liczby zachorowań 95,9 %
- Krztusiec – zmniejszenie liczby zachorowań 92,2 %
- Polio – zmniejszenie liczby zachorowań 100 %
- Różyczka – zmniejszenie liczby zachorowań 99,9 %
- Różyczka wrodzona- zmniejszenie liczby zachorowań 99,3 %
- Tężec – zmniejszenie liczby zachorowań 92,9 %
- Hib – zmniejszenie liczby zachorowań 99,8 %
Jedyną ochroną przed epidemią są powszechne szczepienia. Aby były skuteczne muszą być kontynuowane, mimo że na terenie danego kraju już nie ma zagrożenia. Z tego powodu w Polsce nadal prowadzone są np. szczepienia przeciwko odrze, polio i tężcowi, choć zachorowań na te choroby jest niewiele albo wcale jak w przypadku polio.
BEZPIECZEŃSTWO SZCZEPIEŃ
Szczepionki należą do najbezpieczniejszych produktów farmaceutycznych. Zarówno składniki podstawowe szczepionek, jak i substancje pomocnicze, podlegają na każdym etapie produkcji i stosowania dokładnym badaniom bezpieczeństwa. Prace badawcze nad szczepionkami trwają wiele lat, a wprowadzenie nowego preparatu na rynek zwykle jest poprzedzone co najmniej 10 – letnim okresem badań najpierw w laboratoriach, później na zdrowych ochotnikach, następnie w grupach dzieci i dorosłych w tych krajach, gdzie szczepionki będą potem zarejestrowane i stosowane, aby uniknąć różnic wynikających z regionu geograficznego.
Warto podkreślić, że żadna inna grupa leków nie jest tak ściśle kontrolowana jak szczepionki, także po wprowadzeniu na rynek. Każda seria szczepionek, która opuszcza fabrykę, jest kontrolowana przez narodowe laboratoria, a także nadzorowana pod względem bezpieczeństwa i skuteczności przez niezależne ośrodki. W Europie jest to Europejska Agencja Leków. W Polsce każda nowa seria szczepionki jest badana w Państwowym Zakładzie Higieny, a także nadzorowana pod względem bezpieczeństwa i skuteczności przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych. Dodatkowym zabezpieczeniem jest system monitorowania objawów niepożądanych, który umożliwia natychmiastowe wstrzymanie stosowania określonej serii szczepionki, jeśli zostanie zgłoszony ciężki niepożądany odczyn poszczepienny. Dowodem na to, że szczepionki dziś produkowane należą do najbezpieczniejszych produktów przemysłu farmaceutycznego jest fakt, że takich wstrzymanych serii szczepionek z powodu niepożądanych odczynów przez ostatnie lata było bardzo niewiele.
NIEPOŻĄDANE ODCZYNY PO SZCZEPIENIU
Zgodnie z definicją niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) to każdy objaw chorobowy, który wystąpił w okresie do 4 tygodni od wykonania szczepienia z wyjątkiem szczepienia przeciwko gruźlicy, dla którego okres obserwacji wynosi 6 miesięcy.
Mimo bezpiecznego i stale udoskonalanego składu szczepionek, po szczepieniu mogą wystąpić objawy niepożądane, ponieważ szczepionka wywołuje przejściowy odczyn zapalny, miejscowy lub uogólniony. Wiąże się to z wystąpieniem typowych dolegliwości, najczęściej gorączki ( temperatury ciała powyżej 38 stopni Celsjusza), osłabienia, nadmiernej senności albo pobudzenia, zmniejszenia apetytu, wymiotów lub biegunki. Wszystkie te objawy mają charakter przejściowy, trwają zwykle nie dłużej niż 3-5 dni i wynikają z faktu, iż szczepionka, podobnie jak naturalne zachorowanie, lecz w mniejszym stopniu, powoduje pobudzenie układu odporności. Wystąpienie gorączki, zaczerwienienia lub obrzęku w miejscu podania szczepionki wynika z napływu komórek odpornościowych do miejsca podania szczepionki i uwolnienia z nich produktów chemicznych, które powodują ograniczony stan zapalny, który również przemija po kilku dniach od szczepienia.
FAKTY I MITY – KONTROWERSJE DOTYCZĄCE SZCZEPIONEK
Najczęstsze mity na temat szczepień (argumenty przeciwników szczepień) oraz fakty potwierdzone naukowo:
MIT: Szczepionki są podawane za wcześnie i jest ich za dużo, co przeciąża układ odporności.
FAKT: Dowody naukowe wskazują, że układ odpornościowy dziecka może dziennie rozpoznać i wyeliminować do 10 000 różnych antygenów
MIT: Szczepionki są przyczyną alergii, nowotworów, cukrzycy.
FAKT: W żadnych badaniach naukowych nie potwierdzono związku przyczynowo- skutkowego między podaniem szczepionek a występowaniem chorób przewlekłych. Są silne dowody potwierdzające bezpieczeństwo szczepień w kontekście ryzyka wystąpienia różnych chorób przewlekłych takich jak: cukrzyca, astma, choroby autoimmunologiczne, choroby nowotworowe.
MIT: Szczepionki wywołują autyzm.
FAKT: Liczne badania wykazały brak związku przyczynowo- skutkowego między szczepieniem a występowaniem zaburzeń rozwojowych w postaci autyzmu.
MIT: Szczepionki zawierają toksyczną rtęć.
FAKT: Szczepionki obecnie stosowane w programie szczepień ochronnych w Polsce nie zawierają związków rtęci jako konserwantów.
MIT: Sole glinu zawarte w szczepionkach są toksyczne.
FAKT: Szczepionki obecnie stosowane w programie szczepień ochronnych w Polsce nie zawierają związków glinu jako konserwantów. Sole glinu stosowane jako tzw. adiuwanty są bezpieczne i nie wywołują odległych skutków zdrowotnych.
MIT: Szczepionki są produkowane z ludzkich płodów.
FAKT: Ludzkie linie komórkowe wykorzystywane do produkcji niektórych szczepionek ( przeciw różyczce) uzyskano w USA w latach 50 XX wieku z tkanek poronionego płodu, za zgodą matki, co uznała Papieska Akademia Nauki w Watykanie.
MIT: Nie ma sensu szczepić przeciw chorobom, które w Polsce nie występują.
FAKT: Zaprzestanie szczepień przeciw chorobom, które w Polsce nie występują, ale są aktywne w innych krajach, grozi w ciągu kilku lat wybuchem epidemii wyrównawczej.
MIT: Szczepionki skojarzone są mniej skuteczne i bardziej niebezpieczne niż szczepionki jednoskładnikowe podawane oddzielnie.
FAKT: Badania kliniczne wykazały, że szczepionki skojarzone są bezpieczne i skuteczne, a ich podawanie wiąże się z mniejszym stresem i mniejszą ekspozycją na substancje dodatkowe.
MIT: Składniki szczepionek podawanych przed 3 miesiącem życia są szkodliwe, ponieważ przenikają przez barierę krew- mózg.
FAKT: Bariera krew- mózg nie przepuszcza antygenów zawartych w szczepionkach, w badaniach nie stwierdzono szkodliwego wpływu składników szczepionek na mózg.
Zaniechanie szczepień ochronnych oznacza tylko jedno – nawrót chorób zapomnianych.
