Pojęciem zapalenia zatok (sinusitis) okrela się stan zapalny obejmujący błonę luzową zatok przynosowych, zarówno pojedyńczej zatoki, np. tylko szczękowej, jak i wszystkich zatok przynosowych, niezależnie od wywołującego je czynnika etiologicznego.
Obecnie uważa się, że okreslenie „zapalenie błony luzowej nosa i zatok” jest bardziej odpowiednie, gdyż bardzo rzadko wystepuje zapalenie zatok przynosowych bez towarzyszącego nieżytu nosa, nie ma żadnej granicy pomiędzy błoną luzową jamy nosowej i zatok przynosowych, a także obie błony luzowe mają taką samą budowę histologiczną- nabłonek wielorzędowy migawkowy.
ANATOMIA I POWSTAWANIE ZATOK PRZYNOSOWYCH
Zatoki przynosowe to przestrzenne powierzchnie znajdujące się wewnątrz koci czaszki. Powstają one jako wypuklenia błony luzowej w głąb koci twarzoczaszki, a ich rozwój kończy się między 15 a 20 rokiem życia. Wyróżnia się następujące zatoki przynosowe:
- zatoki szczękowe
- zatoki czołowe
- zatoki sitowe
- zatokę klinową
Największą z zatok przynosowych jest zatoka szczękowa, która osiaga objętoć do 25cm3. Zatoka szczękowa pojawia się już w życiu płodowym. Jej naturalne ujcie znajduje się w najwyzszym punkcie ciany przyrodkowej i komunikuje się z przewodem nosowym rodkowym.
Zatoka czołowa pojawia się dopiero około 5-7 rokiem życia. Charakteryzuje się największą zmiennocią osobniczą w stosunku zarówno do wielkoci, kształtu, stopnia rozwoju, jak i położenia ujcia.
Zatoki sitowe stanowiące integralną częć błędnika sitowego pojawiają się już w życiu płodowym (2-3 miesiąc), a ich rozwój zakończony jest w wieku 12-13 lat.
Pojedyńcza zatoka klinowa, znajdująca się wewnątrz trzonu koci klinowej, podzielona jest poprzez przegrodę na dwie niesymetryczne częci. Wyranie zaznaczona jest dopiero od 1 roku życia, a pełny rozwój osiąga między 7-9 rokiem życia. Ze względu na swoje położenie sąsiaduje bezporednio z wieloma istotnymi strukturami wewnątrzczaszkowymi: skrzyżowaniem wzrokowym, przysadką mózgową, zatoką jamistą, tętnicą szyjną wewnętrzną, natomiast jej ciana dolna buduje sklepienie gardła.
PATOFIZJOLOGIA I PODZIAŁ ZAPALENIA ZATOK
Rozwój zmian zapalnych zatok przynosowych najczęciej przebiega na tle zaburzeń drenażu i wentylacji w obrebie kompleksu ujciowo- przewodowego, w skład którego wchodzą: przewód nosowy rodkowy, komórki sitowe oraz ujcia zatok przynosowych.
W przypadku niedrożnoci ujcia zatoki dochodzi do rozwoju hipoksji poprzez resorpcję powietrza przez błonę luzową zatoki, co powoduje jednoczenie obniżenie pH. W konsekwencji dochodzi do uszkodzenia nabłonka zatok przynosowych oraz zaburzeń jego funkcji. Wskutek zmiany pracy gruczołów oraz zwiększenia przesiąkania płynu do wiatła i jednoczesnego zablokowania ujcia zatoki dochodzi do gromadzenia się wydzieliny, która stanowi bardzo dobre warunki do rozwoju bakterii. W rezultacie pojawia się zakażenie, co w konsekwencji prowadzi do pogrubienia błony luzowej, które powoduje dalsze zmniejszenie drożnoci ujcia i przyczynia się do rozwoju przewlekłego zapalenia zatok.
CZYNNIKI ETIOLOGICZNE ZAPALENIA ZATOK
Obecnie uważa się, iż zapalenie zatok ma przebieg dwufazowy. Pierwszą jest zakażenie wirusowe, które trwa do 10 dni, towarzyszy nieżytowi nosa oraz samoistnie ustepuje bez leczenia przyczynowego. Najczęciej jego przyczyna są wirusy, wywołujące jednoczenie nieżyt nosa bąd zakażające górne drogi oddechowe, takie jak: Adenovirus, Rhinovirus, wirus paragrypy 1 i 2, wirus grypy typu A. Do drugiej fazy- wtórnego zapalenia bakteryjnego dochodzi jedynie u około 2-5% chorych. Za 70% nadkażeń bakteryjnych odpowiedzialna jest triada bakterii: Streptococcus pneumoriae, Haemophilus influenzae i Moraxella catarrhalis. Rzadziej izolowanymi czynnikami etiologicznymi są Staphylococcus aureus i Streptococcus pyogenes. Należy zaznaczyć, że około 10% wszystkich zapaleń zatok wywołanych jest przez bakterie beztlenowe, takie jak: Peptostreptococcus spp. i Fusobacterium spp. Zakażenia grzybicze należą do rzadkoci. Najczęciej dochodzi do nich u pacjentów z ciężkimi niedoborami odpornoci, np. granulocytopenią.
PODZIAŁ ZAPALENIA ZATOK
Na podstawie czasu trwania i zmian morfologicznych wyróżnia sie 5 grup klinicznych zapalenia zatok:
- OSTRE ZAPALENIE ZATOK- trwa do 4 tygodni
- PODOSTRE ZAPALENIE ZATOK- trwa 4-12 tygodni
- PRZEWLEKŁE ZAPALENIE ZATOK- trwa poniżej 12 tygodni
- OSTRE NAWRACAJĽCE ZAPALENIE ZATOK- występują co najmniej 4 epizody ostrego zapalenia zatok w ciągu roku, trwające co najmniej 10 dni; jednoczenie pomiędzy epizodami nie stwierdza sie trwałych zmian w budowie błony luzowej zatok przynosowych
- ZAOSTRZENIE PRZEWLEKŁEGO ZAPALENIA ZATOK- nagłe pogorszenie dolegliwoci na tle przewlekłego zapalenia zatok
OBJAWY ZAPALENIA ZATOK
Ostre zapalenie zatok charakteryzuje się nagłym początkiem dolegliwoci. Najczęciej towarzyszy niezytowi nosa bąd infekcji górnych dróg oddechowych. Do objawów głównych zapalenia zatok zalicza się:
- upoledzenie drożnoci nosa
- spływanie wydzieliny po tylnej cianie gardła (tzw. katar tylny)
- zaburzenia węchu
- obecnoć luzowo- ropnej wydzieliny
- bóle bąd uczucie rozpierania twarzy oraz gorączka
Bóle konkretnej okolicy twarzy mogą wskazywać na lokalizację patologii. I tak w przypadku zapalenia:
- ZATOK SITOWYCH- wystepują bóle okolicy przyrodkowego kącika oka
- ZATOK SZCZĘKOWYCH- występują bóle okolicy policzka, oczodołów, zębów
- ZATOK CZOŁOWYCH- występuje ból okolicy czołowej
- ZATOKA KLINOWA- ból często jest wieloogniskowy lub występuje w potylicy i promieniuje do okolicy czołowej, skroniowej lub szczytu czaszki
Do objawów dodatkowych należą: kaszel, nieprzyjemny zapach z ust, ból głowy, zęba bąd ucha.
Schorzeniu często towarzyszą również objawy ogólne w postaci podwyższonej temperatury ciała, złego samopoczucia, uczucia mzęczenia lub braku łaknienia. W przypadku przewlekłego zapalenia zatok występują podobne objawy, jednak o zmiennym nasileniu.
LECZENIE ZAPALENIA ZATOK
Ze względu na złożony patomechanizm powstawania zapalenia zatok podstawę leczenia przyczynowego stanowi terapia złożona, uwzględniająca zarówno leczenie przeciwdrobnoustrojowe ( w przypadku etiologii bakteryjnej- antybiotyk), jak i leki mukolityczne, przeciwzapalne oraz obkurczające błonę luzową.
Zgodnie z rekomendacjami Narodowego Programu Ochrony Antybiotyków u chorych z ostrym zapaleniem zatok przynosowych trwającym krócej niż 7-10 dni powinno sie stosować podstawę czujnego wyczekiwania i nie ma potrzeby natychmiastowego zastosowania antybiotyków. Wyjatek stanowią następujące sytuacje:
- ciężki przebieg zakażenia z gorączką powyżej 39 stopni Celsjusza i silnym bólem twarzoczaszki
- brak uzyskania poprawy w przeciągu 7-10 dni.
- pogorszenie dolegliwoci po początkowej poprawie klinicznej
- wystapienie powikłań
Celem antybiotykoterapii jest przede wszystkim zapobieganie powikłaniom w postaci przekształcenia ostrego zapalenia zatok w proces przewlekły lub objęcia zapaleniem towarzyszących tkanek i narządów, a także eradykacja patogenów z zatok przynosowych oraz jam nosa i przyspieszenie ustępowania dolegliwoci.